Vazduhoplovna medicina/Sadržaj/Razvoj Vazduhoplovne medicine
Razvoj Vazduhoplovne medicine u svetu uredi
Vazduhoplovna medicina je nastala u ranom 18. veku sa prvim fiziološki studijama lekara balonista Jean-François Pilâtre de Roziera (1754. - 1785.), iz Metz-a,, prvog čoveka na svetu koji je 15. oktobara 1783. godine poleteo balonom ispunjenim toplim vazduhom. Nakon toga žalio se na bolove u ušima i smetnje sluha pri spuštanju. Dakle, prvi čovek u istoriji koji je poletio i posle toga dao medicinski opis smetnji iz oblasti vazduhoplovne medicine, bio je lekar, ali i prvi čovek koji je poginuo u vazduhoplovnoj nesreći pri eksploziji balona ispunjenog vodonikom, sat i po posle poletanja.
Tokom 1784., godinu dana nakon prvog leta balona, od strane francuskog fizičara Jean Pilâtre de Roziera, i bostonskog fizičara, John Jeffriesa, napravljena je i prva studija visinskog sastava atmosfere uz pomoć balona.
Tokom 1804. J.D.Zaharov, uz pomoć balona istraživao je ne samo fizičke i fiziološke već i psihološke probleme u toku letenja, a M.A. Rikačev, je pored fizičkih istraživanja, koje je vršio u toku leta, proučavao i sposobnost viđenja i sluka, i jedan je od prvih istraživača koji je 1882. dao prvi opis ličnih osobina koje su neophodne za vazduhoplovca.
Prvu sveobuhvatnu studiju uticaja letenja na zdravlje, sproveo je francuski lekar Paul Berta, koji je objavio svoja istraživanja o uticaju promene sastava i pritiska vazduha, sa porastom visine na ljude, 1878. godine pod naslovom "La pression barometrique."
"Osnivačem vazduhoplovne medicine smatramo velikog naučnika i eksperimentatora Pola Berta, koji je između 1870.i 1878. godine sproveo 670 pojedinačnih istraživanja objavljenih u knjizi "Barometarski pritisak" na 1178 stranica. Uspeo je da dokaže odnos vazduha, gasova, pritiska vodene pare, krvi i probleme pri letenju, što je osnova vazduhoplovne medicine. Godine 1874. odlučio se sprovesti korelaciju između svojih laboratorijskih rezultata sa rezultatima dobijenim u stvarnom letu pa je angažovao dva Iskusna letača: Theodora Sivela i Josepha Croce-Spinelija. U novo konstruiranoj barokomori podvrgavao ih je pritisku od 304 mmHg, što odgovara visini od oko 7.000 m, pri čemu su, za sprečavanje hipoksije, naučili koristiti kiseonik i mešavinu kiseonika sa drugim gasovima. 15. aprila 1875. godine njih su dvojica, zajedno sa Gastonom Tissandierijem, leteli novim balon "Zenit" pri čemu su poneli samo tri 150 litarskih vreće 75%-tnog kiseonika. Berta ih je pokušao pismom upozoriti da to nije dovoljno, no pismo je stiglo prekasno i preživeo je samo Tissandier. Tako su Sivel i Croce-Spineli postali prve žrtve visinskog leta. Žrtve hipoksije u pravom smislu reči..."dr.V.Pletikapić; Zrakoplovna medicina
Godine 1894. bečki fiziolog Herman fon Šreter, dizajnirao je masku za kiseonik sa kojom meteorolog Artur Berson postavlja rekord i dostiže visinu od 9.150 metara leteći u balonu.
Prvi propisi za vojne pilote, koje su oni morali da poštuju u izvršenju letačkih aktivnosti, donete su SAD 1912. Značajan doprinos na tom području dao je lekara Theodore Lyster, američki pionir vazduhoplovne medicine, koji je i otvorio prvu istraživačku laboratoriju za istraživanja u oblasti Vazduhoplovne medicine 1918. u Njujorku. Sledeće godine otvorena je i prva škola za vazduhoplovnu medicinu.
Prva eksperimentalna-psihološka ispitivanja letača započinju 1914. u Francuskoj od strane Kamia i Nepara, koja uvode u Vazduhoplovnu medicinu i jedno novu granu Vazduhoplovnu psihologiju.
U 1929. u SAD-u osnovano je prvo udruženje lekara vazduhoplovne medicine, Aerospace Medical Association (AsMA), pod rukovodstvom Louis H. Bauera. [1]
Tokom 1934. u SAD počinju prva proučavanja uticaja visokih naprezanja u toku letenja na organizam pilota, koja dovode do daljeg tehničkog napretka i izrade i razvoja prvog hermetičkog odela, a nešto kasnije i prvog anti „G „ kombinezona. Konstrukcija ove opreme omogućila je dalji razvoj mlaznih aviona , a kasnije i vazduhoplova na raketni pogon.
Prva eksperimentalna-psihološka ispitivanja letača započinju 1914. u Francuskoj od strane Kamia i Nepara, koja uvode u Vazduhoplovnu medicinu i jedno novu granu Vazduhoplovnu psihologiju.
Razvoj Vazduhoplovne medicine na prostoru bivše Jugoslavije i Srbije uredi
Istorija vazduhoplovne medicine datira od 1911. godine, kada je izvršena prva selekcija letača za vazduhoplovstvo Kraljevine Srbije. Koliko je to bilo napredno govori podatak da su SAD prvu selekciju sprovele tek 1917. godine, i da su tada bili treća zemlja u svetu koja se bavila selekcijom pilota. Od tada pa do Drugog svetskog rata, vazduhoplovna medicina je bila u sastavu Sanitetskog odeljenja Komande vazduhoplovstva. U tom periodu , jugoslovenska vazduhoplovna medicina (naročito vazduhoplovna fiziologija) bila je jedna od vodećih u svetu a njeni lekari školovali su se u vodećim zemljama u ovoj oblasti medicine Francuskoj i Nemačkoj. Jugoslavija je bila u to vreme i među retkim zemljama koja je imala udžbenik iz vazduhoplovne medicine, koji je napisao lekar i pilot dr Mihajlo Kostić na srpskom jeziku 1941. godine. Dr Petrović i dr Nikolić bili su prvi rodonačelnici savremene vazduhoplovne medicine u Kraljevini Jugoslaviji ali je Drugi svetski rat i njihov odlazak u zarobljeništvo prekinuo njihov rad. Nakon rata oni se nisu priključili daljem radu u ovoj grani medicine.[2]
Od novembra 1944. do marta 1945. formira se Jugoslovensko ratno vazduhoplovstvo (JRV) sa dve divizije koje su u svom sastavu imale po tri puka. Njihovo formiranje prati i razvoj sanitetske službe JRV, koje se u početku razvija po uzoru na rusko vazduhoplovstvo, imajući u vidu značajan doprinos Rusije u početnom periodu njegovog nastanka.
Pri komandi Ratnog vazduhoplovstva s proleća 1945. formira se prva sanitetska služba JRV koja između ostalog ima i zadatak da obavlja izbor kandidata za letačku obuka ali i da vrši zdravstveni nadzor nad obučenim letačima i daje mišljenje o njihovoj zdravstvenoj sposobnosti za letenje.
Novembra meseca 1945. sa radom počinje i prva komisija za letače (LLK koja kasnije prerasta u VLKL), sa pravom samostalnog odlučivanja i donošenja odluka o zdravstvenoj sposobnosti letača za obavljanje letačke profesije. U svom sastavu ova komisija je imala lekare sledećih specijalnosti; hirurga, internistu, neuropsihijatra, otorinolaringologa,oftalmologa i psihometristu. Prvi predsednik komisije bio je pukovnik dr Viktor Đakov, a komisija je radila u Zemunu u Komandi JRV.
Za potrebe letačkih jedinica na aerodromima JRV formraju se prve letačke ambulante, čiji je osnovni zadatak bio obezbeđenje letenja i lečenje obolelih pilota i ostalog osoblja, pa su one za tu namenu u svom sastavu imale i stacionar sa po 30 ležaja. Osoblje ovih ambulanti bilo je nedovoljno obučeno iz oblasti Vazduhoplovne medicine, te se njihov rad uglavnom svodio na dežurstvo u vreme letenja i pružanje prve pomoći u slučaju udesa vazduhoplova. Tek 1949 . u Vazduhoplovno medicinskom institutu u zemunu (VMI) organizuju se prvi kursevi za obuku lekara iz oblasti Vazduhoplovne medicine i psihologije, a trupne jedinice JRV popunjavuju školovanim lekarima i medicinskim tehničarima.
Svoj puni zamah razvoja vazduhoplovna medicina započinje formiranjem Vazduhoplovnomedicinskog instituta (VMI) 11. novembra 1945. Vazduhoplovno medicinski institut (VMI) je u početku bio mala specijalizovana bolnica namenjena obolelim i povređenim pilotima, smeštena u Zemunu u ulici Sonje Marinković br. 4, koja 1946. godine počinje sa selekcijom pilota. Za prvog načelnika VMI postavljen je kapetan dr Branislav Ostojić. U početku svog rada institut je više ličio na bolnicu, koja je u svom sastavu imala; hirurško, interno, neurološko očno i ušno odeljenje, kabinete za rendgenologiju i kliničku laboratoriju. U dve operacione sale rađene su operacije iz oblasti hirururgije, otorinolaringfologije i oftalmologije, a institut je raspolagao sa 36 postelja.
Nagli razvoj vazduhoplovstva uslovio je da 1947 godine Institut dobija i oblik naučne ustanove jer započinje sa istraživanjima iz oblasti vazduhoplovne medicine. Ukidaju se bolnička odeljenja i formiraju kabineti i prva psihofiziološka laboratorija sa kabinetom za elektroencefalografiju. U institutu se obrazuje i prva biblioteka koja je stalno obogaćivana novom literaturom iz oblasti vazduhoplovne medicine,. VMI 1948. pokreće i časopis Glasnik vazduhoplovne medicine, koji izlazi sve do 1952. kada se zbog nedostataka novca prestaje njegovo dalje objavnjivanje.
U 1949 . VMI formira prvu laboratoriju za aviofiziologiju radi ispitivanja uticaja visine i laboratoriju za aviohigijenu koja se bavi problematikom ishrane letača, zaštitne letačke opreme i štetnim faktorima letenja. Tokom 1954. institut započinje sa prvom obukom pilota iz vaazduhoplovne medicine i psihologije i fiziološkom trenažom koja se sastojala iz teoretske nastave i praktičnog dela koji je sprovođen u barokomori, na izbacivom sedištu, a kasnije i na centrifugi i uređaju za demonstraciju ilizija u toku leta. Te godine kupljena je i prva klima barokomora i trenažer sa izbacivim sedištem.
Do 1955. godine osoblje ( VMI) se usavršavalo u evropskim zemljama i Sjedinjenim američkim državama, a nešto kasnije i u Sovjetskom Savezu. Iste godine počinje i primena savremene fiziološke trenaže za letače, na osnovu iskustava stečenih u SAD i SSSR., a formira se i prva farma sa eksperimentalnim životinjama namenjena fundamentalnim istraživanjima.
Jedan broj lekara paralelno sa stručnim usavršavanjem u ublasti Vazduhoplovne medicine, završava pilotsku i padobransku obukeu i dobija zvanje pilota ( dr. J.Zupanc, dr M.Janjušević, dr Šundrić ....) i zvanje padobranca (dr M.Petrović-Bomba, dr Milorad Dimić, dr M.Đorđević, dr Slobodan Andrejić, .....) , što je doprinelo njihovom kvalitetnijem radu u oblasti Vazduhoplovne medicine.
Sledi nabavka za ono vreme savremene oprema;
- 1964. opreme za merenje radarskog zračenja,
- 1967. uređaja za registrovanje centralne i periferne reografije,
- 1971. uređaja za kontinuirano regiostrovanje EKG u toku letenja i padobranskih skokova,
- 1975, laboratorije za anlizu ljudskog glasa i govora,
- 1978. dvokrake centrifuge,
- 1985. uređaja za demonstraciju prostorne dezorjentacije,
- 1987. hiperbarična barokomora
Od 1964. VMI pored praćenja zdravstvenog stanja letača preuzima i kontrolu i praćenje zdravstvenog stanja ljudstva izloženog radarskom zračenju.
U okviru Vojnomedicinske akademija ,1981. sa ustanovljenjem specijalizacije Vazduhoplovne medicine (zvanično priznate specijalizacije od strane Ministarstva zdrvlja u trajanju od tri godine), VMI postaje i nastavna baza Vojnomedicinske akademije za realizaciju školovanja svih profila lekara u oblasti Vazduhoplovne medicine. Oktobra meseca 1983. Jugoslavija i Ratno vazduhoplovstvo i PVO dobija prvu generaciju diplomiranih specijalista Vazduhoplovne medicine.[3]
Godine 1988. VMI se seli u Batajnicu u novi objekat u okviru Vojne bolnice "Batajnica". Smeštajem, opremom i stručnim mogućnostima ubraja se među najrazvijenije ustanove u svetu, koje se bave vazduhoplovnom medicinom.
Posle oštećenja izazvanih bombardovanjem 1999. i značajnog smanjenja vazduhoplovstva, deo VMI (Uprava, VLKL i Klinički deo) preseljen je na VMA a Odeljenje za vazduhoplovnu fiziologiju sa opremom nastavlja rad na lokaciji u Batajnici. 15. jula 1999. godine VMI menja naziv u IVM (Institut za vazduhoplovnu medicinu) i ulazi u formacijski u sastav Zavoda za preventivnu medicinu, odnosno Vojnomedicinsku akademiju.
Nažalost sa žaljenjem možemo da konstatujemo da su brojne nedovoljno razjašnjene okolnosti nakon 2000. godine znatno usporile dalji razvoj ove grane medicine u Srbiji.
Prva generacija specijalista vazduhoplovne medicine u Jugoslaviji i Srbiji uredi
Prvu inicijativu za uvođenje specijalizacije iz Vazduhoplovne medicine izneo je početkom pedesetih godina tadašnji načelnik sanitetske službe JRV, pukovnik dr V.Beljakov, veliki entuzijasta i poznavalac vazduhoplovne medicine. Međutim za realizaciju ove njegove ideje bilo je potrebno oko 30 godina, za šta sigurno veliku zaslugu ima takođe jedan veliki entuzijasta akademika prof.dr Rudi Debijađi. [4]
Prva generacija lekar, specijalizaciju iz Vazduhoplovne medicine započela je 1981. odmah nakon usvajanja nastavnog plana i programa od strane Naučnog veća Vojnomedicinske akademija i njenog priznavanja kao grane medicine u Jugoslaviji od strane Ministarstva zdravlja. Nakon trogodišljeg školovanja na VMA i VMI i provedene prakse u letačkim i padobranskim jedinicama 23.oktobra 1983. specijalizaciju završpava 10 lekara iz JNA i JAT-a.
Prva generacija specijalista vazduhoplovne medicine
- ppuk dr. Boris Arsov iz Skoplja RV i PVO
- puk. dr. Milorad Dimić iz Niša RV i PVO
- ppuk dr. Fejsal Borić iz Mostara RV i PVO
- puk dr Dušan Gojković iz Beograda VMI
- puk. dr Pavale Ostojić iz Beograda VMI
- puk. dr Miodrag Janjušević iz Beograda VMI
- puk dr Nikola Bjegović iz Bihaća RV i PVO
- ppuk dr Vladimir Pletikapić iz Zagreba RV i PVO
- ppuk dr Zoran Lolić iz Zadra RV i PVO
- civ.lice dr Ljiljana Stijović iz Beograda Disp.za medicinu rada JAT-a
Nakon raspada Jugoslavije ( 1992.) deo generacije napušta svoje dužnosti u JNA i odlazi u Makedoniju, Bosnu i Hravatsku a sledeći lekari nastavljaju svoj rad u Srbiji: dr Milorad Dimić, dr Nikola Bjegović, dr Dušan Gojković, dr Miodrag Janjušnjević, dr Pavle Ostojić i dr Ljiljana Stijović.
Zahvaljujući entuzijazmu ove generacije specijalista 1994.u Srbiji je formirana i prva Sekcija za vazduhoplovnu medicinu Srpskog lekarskog društva, koja 1995 menja naziv u Sekcija za vazduhoplovnu i kosmičku medicinu. Za prvog predsednika sekcije imenovan je akademik prof.dr Rudi Debijađi.
_________________________________________________________
- ↑ Asocijacija za kosmičku i vazduhoplovnu medicinu (AsMA) Preuzeto jul 2009.
- ↑ Slobodan Rudnjanin, VMA , Institut za vazduhoplovnu medicinu, Beograd, Vojnosanitetski pregled vol.64 br.12
- ↑ Rudnjanin S, Debijađi R. Vazduhoplovna medicina u Jugoslaviji posle drugog svetskog rata. Vojnosanitetski pregled. 2003; 60 (4) :501-508.
- ↑ Dr S.Dželajlija, Razvoj sanitetske službe RV i PVO u posleratnom periodu, 6.Simpozijum Vazduhoplovne med.,Zemun,1985.